Medytacja w różnych kulturach (cz. 3/3)

Pod pojęciem medytacji rozumiemy praktykę lub grupę praktyk, mającą na celu ćwiczenie umysłu w pogłębianiu doświadczeń duchowych lub świadomym wywoływaniu określonych stanów emocjonalnych. Jest ona od zawsze związana z religią, kładzie jednak nacisk na indywidualne doświadczenie medytującego. Przejdźmy do dokładniejszej analizy poszczególnych rodzajów medytacji, ściśle związanych ze współczesnymi religiami. W poszczególnych częściach postaramy się dokładniej zarysować zarówno korzenie omawianych praktyk, jak i ich dzisiejsze formy.

Judaizm – gdy medytacją jest szabat

Judaizm skupia się na utrzymaniu świętej relacji między Bogiem a jego „narodem wybranym”. Objawia się ona przede wszystkim przez „święte posłuszeństwo” czyli przestrzeganie wszystkich praw zawartych w Torze i Talmudzie. Głównym ich przesłaniem jest przykazanie „Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił” (Pwt 6,5). Żydzi mają powtarzać tę sentencję i mieć ją ciągle przed oczyma. Stąd nakaz noszenia na czole tefilin – dwóch pudełeczek ze skóry koszernego zwierzęcia, zawierających ręcznie wypisane wybrane fragmenty Tory. Kiedyś musiał je nosić przez cały dzień każdy dorosły Żyd. Dziś zostało to ograniczone do czasu modlitwy.

Współczesny Judaizm jest podzielony i spora część Żydów nie przestrzega już tak ortodoksyjnie nakazów Tory i Talmudu. Swobodę religijną widać szczególnie wśród amerykańskich Żydów, którzy zachowują właściwie tylko przywiązanie do kultury izraelskiej.

Z medytacją w duchu judaizmu najmocniej wiąże się chasydyzm, zwany inaczej religią powszechnego mistycyzmu. Choć chasydzi przestrzegają większości praw świętych ksiąg, uważają, że mistycznego oświecenia w czasie medytacji może doświadczyć każdy. Ich praktyki podobne są do modlitwy ekstatycznej. Aby nawiązać więź z absolutem czy osiągnąć oświecenie, stosują rytualne śpiewy i tańce, często paląc przy tym fajkę. Jest ona bowiem dla nich symbolem modlitwy wznoszonej do Boga.

Medytacja żydowska ma jednak dużo dłuższą historię, a historycznie również trzy podstawowe znaczenia:

• po pierwsze jest to przygotowanie serca do modlitwy – praktykowane już ponad 2000 lat temu
• po drugie starożytna forma medytacji oddechowej, polegająca na głośnym literowaniu imienia bożego Jahwe – I H V H

Trzecie i najważniejsze jest przestrzeganie szabasu. Żydzi wierzą, że tylko przez całkowite powstrzymanie się od pracy można celebrować dzieło stworzenia. Sabat jest czasem na rozmyślanie nad naturą wszechrzeczy i pięknem boskiego stworzenia. Momentem przeznaczonym na bierną obserwację oraz bycie tu i teraz.

Na koniec warto zauważyć, że mimo bogatych korzeni, medytacja nie jest dziś ważnym elementem religijności żydowskiej. Współczesne ośrodki kontemplacyjne nie cieszą się wśród tej społeczności dużą popularnością. Nie powstały też żadne badania pokazujące wpływ technik medytacyjnych na dzisiejszych wyznawców judaizmu.

Medytacja ekstatyczna – przez ekstremum do szczęścia

To najstarszy i równocześnie najbardziej niejednorodny nurt medytacyjny. Jego elementy w swoich korzeniach ma też właściwie każda religia. Ekstaza (z gr. ekstasis) oznacza bycie na zewnątrz siebie – jeden z odmiennych stanów świadomości. Uważa się, że już w czasach prehistorycznych ludzie, głównie szamani czy uzdrowiciele, wprowadzali się w trans, by leczyć, kontaktować się ze zmarłymi lub osiągać nadświadomość. Jednak ekstaza nie była tylko ich domeną. Zbiorowe transy z użyciem bębnów czy substancji psychoaktywnych były często spoiwem niewielkich społeczeństw i zaspokajały potrzeby duchowe w czasach przedreligijnych. O rodzajach zbiorowej czy indywidualnej ekstazy możemy mówić również w przypadku proroków biblijnych, apostołów czy pierwszych chrześcijan. I choć dziś Kościół podchodzi do tych zjawisk z nieufnością, nie da się ukryć, że często leżą one u podstaw współczesnego Kościoła (np. widzenie apostoła Pawła).

Współcześnie trans religijny jest ważnym elementem obrządku wielu kultów afrykańskich i afroamerykańskich. Odmienne stany świadomości osiągane są tam przez post transowy, taniec, samookaleczanie się czy substancje psychoaktywne.

Jak wspomnieliśmy na wstępie, medytacje transowe są zróżnicowane, a ich forma zależna jest od kręgu kulturowego. W chrześcijaństwie występuje tzw. ekstaza cierpienia, w którą praktykujący wprowadza się przez doświadczenia drogi krzyżowej lub samobiczowanie. Inną ciekawą formą medytacji ekstatycznej są praktyki derwiszów. Ich wyczerpujące wirowanie ma wprowadzić na wyższe plany duchowe oraz poszerzyć świadomość.

Uogólniając, do głównych sposobów wprowadzania się w trans niezależnie od kultury należą:

• post/asceza
• izolacja
• wywoływanie choroby/samookaleczanie
• muzyka i taniec
• mantry
• substancje psychoaktywne
• hiperwentylacja
• techniki seksualne (tantra)

Stosowanie tych praktyk prowadzi do przeciążenia stresowego, przy którym dochodzi do zawężenia percepcji, odporności na ból (mechanizmy obronne organizmu, wydzielanie endorfin) oraz znaczącej podatności na sugestie. Co tłumaczyć może transy czy opętania zbiorowe. Stany takie przez współczesną medycynę uznane są za jednostki chorobowe o podłożu nerwicowym. Występują najczęściej na tle religijnym i przy pełnej akceptacji wspólnoty, co utrudnia zarówno diagnozę, jak i leczenie. Co warto jednak podkreślić, świadomie wywoływane stany ekstatyczne mają krótki przebieg i często same w sobie są stosowane w celach terapeutycznych lub/i medytacyjnych.

Medytacja świecka – w poszukiwaniu własnej duchowości

W dobie laicyzjacji społeczeństwa coraz więcej osób odchodzi od tradycyjnie postrzeganej religijności szukając własnych doświadczeń duchowych. Proces ten szczególnie widać w środowiskach artystycznych i naukowych, gdzie można znaleźć coraz więcej zdeklarowanych agnostyków czy ateistów. Ludzie ci, nazywający siebie bezwyznaniowcami, często nie chcą jednak rezygnować z rozwoju duchowego. Stąd pewnie coraz większa popularność świeckich ośrodków medytacyjnych. Często korzystają one z praktyk o podłożu religijnym, stosując je w sposób świecki. Tak właśnie stało się np. z buddyjską praktyką uważności, uprawianą z sukcesami również przez osoby z innych kręgów kulturowych i bez podtekstów sakralnych.

Do ciekawego nurtu kontemplacji świeckiej należą też relaksacje i afirmacje stosowane nie dla celów religijnych, lecz by osiągnąć spokój, równowagę i podnieść poczucie własnej wartości. Do jednej z najbardziej znanych propagatorek tego nurtu należy Louise Hay. Autorka serii kaset z nagraniami relaksującymi i afirmacjami, która zaczęła działać już w latach 70. Treści przekazywane przez nią charakteryzują się nie tylko zupełną bezreligijnością, ale i akceptacją dla każdego wyznania. W czasie sesji podkreśla ona moc pozytywnej myśli w celu uzdrawiania ciała i ducha. Jest do dobry przykład świeckiej medytacji, której głównym celem jest samodoskonalenie się i niezachwiana wiara w możliwości każdego człowieka z osobna na drodze ku szczęściu.

Innym przykładem świeckiej praktyki medytacyjnej są kursy dynamicznej kontroli umysłu wg. Silvy. Jej twórcą jest nieżyjący już Jose Silva. To Meksykanin, który poświęcił życie na badania nieodkrytych potencjałów umysłu ludzkiego. Jego kursy uczą przez głęboką relaksację osiągać stan alfa, w którym umysł może się zarówno rozwijać, jak wspierać procesy samoleczenia.

Jak wspomnieliśmy na wstępie, świecka kontemplacja ma na celu w miejscu zbiorowej religijności postawić indywidualne doświadczenie duchowe. Służy ono nie tylko doznaniom mistycznym, ale i szeroko pojętemu rozwojowi duchowemu i intelektualnemu.