Czy można widzieć nie widząc?

Proces widzenia jest niezwykle złożony. Powstawanie obrazu na siatkówce oka to tylko jeden z jego elementów. Cała reszta to przetwarzanie informacji wzrokowej przez mózg. Osoby z uszkodzeniem mózgu, a przede wszystkim kory wzrokowej, mimo zdrowych, prawidłowo działających oczu, mogą mieć trudności z przetwarzaniem wrażeń wzrokowych i doświadczać zjawisk takich jak: ślepowidzenie, agnozja czy zaniedbywanie wzrokowe.

Krótko o percepcji wzrokowej

Kora wzrokowa, znajdująca się w płacie potylicznym mózgu, odpowiada za przetwarzanie bodźców wzrokowych, w tym za rozpoznawanie kształtów, kolorów i ruchu. Odgrywa ona fundamentalną rolę w prawidłowym działaniu percepcji wzrokowej. [1,3]

Percepcja wzrokowa, określana też jako spostrzeganie wzrokowe, jest złożonym procesem odpowiadającym za przetwarzanie i interpretację obserwowanych obiektów. Dzięki niej możemy zrozumieć to, co widzimy. Nie tylko postrzegamy obiekt, rozpoznając jego położenie, kształt, rozmiar czy kolor, ale także klasyfikujemy widziane przedmioty, co pozwala nam w odpowiedni sposób na nie zareagować i wykorzystywać je w życiu codziennym [1]. Nieprawidłowości strukturalne lub funkcjonalne kory wzrokowej skutkują zaburzeniami spostrzegania wzrokowego, do których należą ślepowidzenie, agnozja i zaniedbanie wzrokowe [2]. Osoby doświadczające takich problemów mogą mieć różne objawy, ponieważ rzadko można spotkać dwa identyczne sposoby uszkodzenia mózgu [3].

Widzieć, nie widząc

Ślepowidzenie (ang. blindsight), czyli “widzenie mimo ślepoty” jest bardzo ciekawym i rzadkim zjawiskiem. To rodzaj ślepoty korowej, w którym doszło do uszkodzenia pierwszorzędowej kory wzrokowej V1, jednak zachowane zostało postrzeganie niektórych bodźców wzrokowych. Osoby ze ślepowidzeniem utraciły zdolność świadomej percepcji wzrokowej. Uważają się za niewidome, ale okazuje się, że potrafią np. prawidłowo określić położenie i kierunek poruszającego się bodźca, a niektórzy mogą nawet rozróżniać kolory, np. kolor światła. Twierdzą, że po prostu wiedzą o położeniu i kierunku ruchu obiektu czy jego kolorze, ale go nie widzą [2]. Ponadto potrafią poruszać oczami i skierować je w stronę światła (którego przecież nie widzą), a ich źrenice zwężają się pod jego wpływem, co nie zachodzi u osób niewidomych [3].

Jako anatomiczne podłoże tego zjawiska wskazuje się uszkodzenie kory wzrokowej V1 (prążkowanej). Dzięki istnieniu dwóch ścieżek wzrokowych i połączeniu siatkówki z innymi strukturami mózgu związanymi z widzeniem, przetwarzanie bodźców jest dalej możliwe, jednak niepełne.

Ignorując część świata

Zaniedbywanie wzrokowe jest neuropsychologicznym zaburzeniem uwagi. Osoby z tym problemem nie są świadome pewnych obszarów otoczenia, chociaż je widzą. Najczęściej ignorują przedmioty znajdujące się z jednej strony pola widzenia, stąd często zaburzenie to określane jest jako jednostronne zaniedbywanie przestrzeni lub pomijanie stronne (ang. hemispatial neglect, unilateral neglect) [3,4]. Część pola widzenia, po której obiekty są pomijane, jest przeciwna do lokalizacji uszkodzenia w mózgu [4]. Najczęściej spotykane jest uszkodzenie prawej półkuli mózgu, które skutkuje lewostronnym zaniedbywaniem wzrokowym (left neglect) [3]. Pomijanie stronne utrudnia codzienne funkcjonowanie [4]. Osoby z tym zaburzeniem często mają problemy w wykonaniu prostych zadań – nie są w stanie podzielić odcinka na połowy i przerysować prostego wzoru czy całej tarczy zegara (rysują okrąg z cyframi, ale zlokalizowanymi w jednej z jego połówek) [3]. Mogą nawet nie dostrzegać jedzenia po jednej stronie talerza [2], jednak obrócenie talerza o 180 stopni może pozwolić im dokończyć posiłek [3].

Widzieć, ale nie rozumieć

Agnozja polega na trudnościach z właściwą interpretacją informacji wzrokowej w wyniku uszkodzenia mózgu, mimo tego, że osoba widzi otaczającą ją przestrzeń i jest tego świadoma [3]. Istnieją różne rodzaje tego zaburzenia: mogą wystąpić trudności ze wzrokowym rozpoznawaniem przedmiotów (ale mogą one zostać rozpoznane, np. poprzez dotyk), rozróżnieniem czy przerysowaniem kształtów (nawet prostych figur geometrycznych). Agnozja wzrokowo-przestrzenna wiąże się z utratą orientacji w przestrzeni – cierpiąca na nią osoba może gubić się nawet we własnym mieszkaniu, mieć problem z określaniem wzajemnej relacji obiektów w przestrzeni czy stosunku ich wielkości (pacjent może nie dostrzegać różnicy między rozmiarami pudełka zapałek i budynku mieszkalnego). Z kolei agnozja barw skutkuje problemami z nazywaniem kolorów i przypisywaniem ich do obiektów. Mimo, że widzenie barwne działa prawidłowo, w takim przypadku trudne może okazać się określenie, jakiego koloru jest np. banan Ciekawym rodzajem agnozji jest prozopagnozja. Osoby z tym rzadkim zaburzeniem nie potrafią rozpoznać twarzy znanych sobie ludzi. Do odróżnienia znajomych osób wykorzystują inne sposoby – zapach, brzmienie głosu, sposób poruszania się czy ubierania [2].

Obraz działania ludzkiego mózgu

Nieprawidłowe funkcjonowanie kory wzrokowej może skutkować błędami w działaniu percepcji wzrokowej i pojawieniem się ciekawych zjawisk, takich jak ślepowidzenie czy agnozja. Wspomniane zaburzenia występują raczej rzadko i mogą być wynikiem m.in. udaru mózgu lub wypadku. Stanowią one bardzo ciekawy obraz działania ludzkiego mózgu i procesu widzenia, a także świadczą o tym, jak niezwykłą i skomplikowaną strukturą jest ten narząd.