Synestezja - synergia zmysłów

Widzą dźwięki w kolorze, smakują słowa, czują dotykiem zapachy, są odmienni, wyjątkowi, a według siebie zwyczajni i przeciętni. Mowa o synestetykach, czyli osobach dotkniętych synestezją - synergią zmysłów. Jest to stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. słuchu) wywołują również doświadczenia charakterystyczne dla pozostałych zmysłów. Na przykład: słuchanie muzyki wywołuje piękną, barwną wizualizację każdego dźwięku (chromestezja), smutek ma pusty błękitny zapach, a muzyka może smakować od musu bananowego, aż po odchody nietoperza. Przypuszcza się, że ze zjawiskiem synestezji związana jest zagadka powstania mowy.

Synestetycy

Osoby dotknięte synestezją bardzo często nie ujawniają swojej odmienności. Zazwyczaj boją się, że zostaną odebrane jako chorzy psychicznie bądź nikt nie będzie w stanie ich zrozumieć. Co bardzo ciekawe, zdarza się, że synestetycy nie zdają sobie sprawy, że nimi są, a gdy mają już tę świadomość, odbierają “normalnych” ludzi jako wybrakowanych, często im współczując (to tak samo, jak ludzie posiadający wszystkie zmysły ubolewają nad losem niewidomych czy głuchoniemych). Moment, w którym synestetycy spostrzegają, że różnią się od innych, często przychodzi niespodziewanie i zazwyczaj nie jest to okres dzieciństwa. Jedna z kobiet posiadająca synergię zmysłów opowiedziała o swoim przypadku na jednym z forum internetowym:

“Zorientowałam się, że niekoniecznie jest to popularne, kiedy pierwszy raz wybierałam perfumy i na pytanie ekspedientki jakie mają być? odpowiedziałam: wie Pani, żeby ten zapach był taki, jak leciutkie małe kwadraciki, nie taki okrągły, tylko raczej ostry. Mina ekspedientki – bezcenna.”

Niektóre z odmian synestezji są podobno zbliżone do narkotykowego odlotu. Cała gama barw, pojawiająca się w momencie, gdy słuchamy czyjejś wypowiedzi musi wyglądać imponująco, a kolorowa muzyka to dla nas pojęcie abstrakcyjne. Istnieje pewna teoria, która głosi, że wszystkie dzieci rodzą się synestetykami i u większości z nich zdolność do nakładania się zmysłów, zanika w trakcie normalnego rozwoju. Nikt jednak dotychczas tego kompleksowo nie zbadał, są to tylko przypuszczenia na podstawie pewnych faktów. Osoby, u których synestezja nie zniknęła w dzieciństwie są wyjątkowe w świetle pozostałych, jak również różnią się znacznie między sobą.

Nie ma dwóch synestetyków, którzy doświadczają jej w ten sam sposób. Dla jednego tonacja D-dur jest delikatna i czerwona, dla drugiego zimna i purpurowa. Jednak istnieją ludzie, u których doznania są podobne. To członkowie jednej rodziny. Z wielu obserwacji wynika, że synestezja jest w jakimś stopniu dziedziczna. Ma ona przynajmniej częściowo podłoże genetyczne, ponieważ w wielu przypadkach występuje u więcej niż jednego członka rodziny. Zdarza się, że matka przekazuje tę zdolność wszystkim swoim dzieciom. Mogą one mieć podobne skojarzenia na określone bodźce, jednak nigdy nie będą one identyczne. Ciekawy jest fakt, że stosunek synestetyków płci żeńskiej do męskiej wynosi aż 6:1. Osoby te są nierzadko znacznie inteligentniejsze, mają szerszą wyobraźnię (szczególnie przestrzenną) i lepszą pamięć (ze względu na możliwość zapamiętywania za pomocą skojarzeń z dźwiękiem, zapachem, smakiem).

Teorie powstawania synestezji

Pomimo istnienia wielu teorii, które tłumaczą to zjawisko, przyczyny powstawania synestezji nadal nie są dokładnie znane. W literaturze pojawia się kilka głównych hipotez, wyjaśniających synergię zmysłów, jako wynik zmian neuronalnych. Jedną z nich jest teoria synestezji niemowlęcej (NS, ang. neonatal synaesthesia). Zakłada ona, że wszystkie niemowlęta do trzeciego miesiąca życia doświadczają tego zjawiska, np. przez okres pierwszych dwóch miesięcy życia noworodka, fale dźwiękowe, docierające do jego mózgu pobudzają nie tylko korę słuchową, ale także wzrokową. Z czasem zdolność ta zanika, poprzez redukcję nadmiaru połączeń międzyneuronalnych, w wyniku naturalnego przycinania synaps (ang. synaptic pruning). Jednak, gdy u noworodka wystąpi zaburzenie procesu eliminacji tych dodatkowych powiązań, podczas rozwoju kory mózgowej (co może mieć podłoże genetyczne), wówczas synergia zmysłów pozostaje z takim dzieckiem na zawsze.

Kolejną z hipotez wyjaśniających jak powstaje to zjawisko jest teoria aktywacji międzymodalnej między sąsiadującymi ze sobą regionami mózgu (ang. cross-activation theory, nazywana także „teorią przyległości”). Według niej, synestezja jest wynikiem nadmiernej aktywacji pomiędzy częścią mózgowia, odpowiadającą za rozróżnienie liczb i liter oraz obszarem, dzięki któremu rozróżniamy kolory. Obydwa te miejsca graniczą ze sobą i znajdują się w zakręcie wrzecionowatym – części płata skroniowego kory mózgowej. Twierdzenie to bazuje na hipotezie synestezji dziecięcej. Jako prawdopodobną przyczynę powstawania tego zjawiska należy wymienić również kolejną teorię niestłumionej reakcji zwrotnej (ang. disinhibited feedback theory). Ta z kolei, tłumaczy synestezję jako wynik niepowodzenia w zahamowaniu sprzężenia zwrotnego w obiegu kory mózgu. Według tego założenia, zjawisko to jest w sposób całkowity nadzorowane przez połączenia neuronalne. Z pozostałych teorii powstawania synergii zmysłów można wyróżnić teorię synestezji nabytej (skutek zażywania narkotyków, środków odurzających lub ataków epileptycznych) oraz teorię dziedziczności (przekazywania jej w genach). Istnieje również twierdzenie, że miejscem synergii pomiędzy zmysłami jest jądro ciała kolankowatego bocznego (część wzgórza), jądro szwu oraz przednie ścieżki wzrokowe.

Synestezja lingwistyczna

Jest to jedna z najczęściej występujących rodzajów synestezji, w której różne wrażenia zmysłowe są wywoływane przez jednostki lingwistyczne, takie jak: litery, cyfry, słowa (imiona, dni tygodnia, miesiące, pory roku itd.). Wyróżniamy:

• Synestezję typu grafem*‑kolor (widzenie słów lub pojedynczych liter w określonym kolorze)
• Synestezję typu fonem*‑kolor (gdy synestetyk widzi kolor na zasłyszane słowo, np. środa jest niebieska)
• Synestezję typu grafem/fonem*‑smak (gdy smak jest reakcją na słowo mówione lub pisane, np. słowo róża ma smak jabłkowy)

*(Fonem to podstawa struktury fonologicznej mowy, a grafem to najmniejsza jednostka pisma).

Pierwsza z nich, razem z chromostezją (barwnym słyszeniem), jest najczęściej występującym typem synestezji. Polega ona na postrzeganiu określonych jednostek lingwistycznych: liter lub cyfr, w określonych barwach. Co ciekawe, gdy synestetyk naturalnie widzi literę “N” w kolorze niebieskim, a przedstawi mu się tę samą literę, napisaną zielonym długopisem, odczuje on dyskomfort, a nawet silne zakłopotanie. Ponadto osoby te widzą słowa, zaczynające się od tej samej litery, w podobnym kolorze. Różnice w odcieniach wynikają z kolorów poszczególnych liter i ich zmieszania w jednym słowie np. Karolina i Kornelia są ciemniejsze od imienia Kamil, gdyż zarówno Karolina jak i Kornelia zawierają literkę „r”, która jest ma bardzo ciemny, szary kolor, przez co nadaje ciemniejszy ton całemu słowu. Tym typem synestezji obdarzony był amerykański fizyk, laureat nagrody Nobla, za stworzenie relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej – Richard Feynman. Dla niego literka “j” miała kolor beżowy, a “n” błękitny.

Chromostezja

Jednym z najczęściej występujących rodzajów synestezji jest również tzw. chromestezja, czyli bar­wne słysze­nie. Charakteryzuje się doznawaniem barwnych wrażeń podczas słuchania muzyki, w taki sposób, że każdej tonacji muzycznej odpowiada konkretna barwa (np. D‑dur ma kolor niebieski). Kolory te są stałe i automatycznie przyporządkowywane do każdego usłyszanego dźwięku. Nic więc dziwnego, że synestetycy to w większości muzycy, pisarze lub osoby wykonujące inną działalność artystyczną. Zdolność do widzenia kolorów w trakcie gry na instrumentach ma duże znaczenie w interpretacji utworów. Bardzo ważne jest by chromosynestetyk był świadomy własnego “alfabetu kolorów” i możliwości, które dzięki niemu posiada, do operowania barwą dźwięku. Świat muzyki był i nadal jest wypełniony chromosynestetykami. Przykładowo George Gershwin (1898 – 1937) – amerykański muzyk nazwał swój utwór “Błękitna rap­sodia”, ponieważ widział jego fragmenty w postaci błękitnych chmur. Innym wybitnym muzycznym geniuszem był niemiecki kompozytor Fran­ciszek Liszt (1811 – 1886). Inspiracje do swoich utworów czerpał m.in. z kolorów replik dzieł malarskich.

Synestezja to temat bardzo obszerny i nie mniej ciekawy. Tą niesamowitą zdolność łączenia zmysłów i bogatszego postrzegania rzeczywistości posiada ok. 4% populacji. Przez niektórych uważana jest za dar. Inni postrzegają ją jako ciężką przypadłość, nawet chorobę. Należy pamiętać, iż synergia zmysłów to zjawisko realnie występujące i wpływające na codzienne życie tych, którzy jej doświadczają. Zmienia ona całą rzeczywistość w świat pełen mimowolnych doznań międzyzmysłowych i wzbogaca ją o wrażenia zapachowe, smakowe, słuchowe oraz wzrokowe tam, gdzie zazwyczaj one nie występują. Synestetycy widzą, czują i słyszą bardziej, więcej, mocniej. Dla nich to normalne i całkiem naturalne. Pamiętajmy, że to my “normalni” ludzie, jesteśmy w ich oczach w jakichś sposób wybrakowani. Oni nam szczerze współczują, a my możemy jedynie pozazdrościć tak kolorowego postrzegania “szarej” rzeczywistości.